Psikolojik sağlamlık/dayanıklılık, zorlu yaşam şartları ile başarılı bir şekilde mücadele edebilmek ve olumsuz deneyimlere karşı kişinin güçlü yönlerini kullanarak uyum sağlama becerisidir. Boşanma, bir yakının kaybı, hastalık, finansal sıkıntılar, doğal afetler ve savaş gibi travmatik durumlara verilen tepkiler ile dayanıklılık düzeyi değerlendirilebilir. Başa gelen üzücü olaylardan sonra umutsuzluğa düşmek yerine, dayanıklılığı geliştirmek hayatın zorluklarıyla doğrudan yüzleşmeye yardımcı olabilir. Kemal Sayar’ın iç ısıtan tanımına göre ise psikolojik sağlamlık; insanın düştüğü yerden doğrulabilmesi, kendini yeniden toparlayabilmesi ve hayata devam edecek gücü bulabilmesidir.
Değişim veya kayıpla mücadele etmek hayatın kaçınılmaz bir parçasıdır. Bir noktada, herkes farklı derecelerde aksilikler yaşar. Bu zorluklardan bazıları nispeten küçük olabilirken bazıları çok daha büyük felaketler olabilir. Psikolojik sağlamlık özelliği zayıf olanlar ise bu tür deneyimler karşısında daha çok zorlanabilirler. Sorunlar üzerinde durabilir ve hayatın zorluklarıyla başa çıkmak için yararsız başa çıkma mekanizmalarına (çok fazla uyku, aşırı yeme gibi) başvurabilirler. Bu kişiler aksiliklerden daha geç toparlanır ve bunun sonucunda daha fazla psikolojik sıkıntı yaşayabilirler. Örneğin pandemi sürecinde psikolojik sağlamlığı düşük olan insanların depresyon göstermeye daha yatkın olduğu gözlemlenmiştir.
Peki olumsuz deneyimlere karşı dirençli olan kişilerin özellikleri ve davranışları nasıldır?
Öncelikle psikolojik sağlamlığı yüksek olan insanların diğer kişilerden daha az keder, kaygı ve sıkıntı yaşadıkları düşüncesi yanlıştır. Bu kişiler de diğer herkes gibi aynı olumsuz duyguları yaşarlar fakat başa çıkma becerilerini sağlıklı bir şekilde kullanırlar. Yani bu özelliğe sahip insanlar, hayata pembe gözlüklerden bakmazlar. Aksiliklerin olduğunu ve bazen hayatın zor ve acı verici olduğunu anlarlar. Bir trajediden sonra gelen olumsuz duyguları hala yaşarlar, ancak bakış açıları bu duyguların üstesinden gelmelerine ve iyileşmelerine izin verir. Mesela bu kişiler etkili duygu düzenleme becerisine sahiptirler ve stres karşısında duyguları yönetmede daha bilinçli olurlar. Duyguların geçici olduğunu ve geçene kadar yönetilebileceğini kabul ederler. Zorluklar karşısında sağlam bir iç kontrol odağına sahip olma eğilimindelerdir. Dayanıklılığın bir başka işareti de kendini kabul edebilmek ve öz şefkat gösterebilmektir. Özellikle işler zor olduğunda kendine nezaketle davranmak olayların üstesinden gelebilmeyi kolaylaştırabilir.
Psikolojik sağlamlık nasıl gelişir?
Bazılarımızın doğuştan getirdiği karakteristik özellikler, mesela soğukkanlı olmak psikolojik sağlamlığı olumlu yönde etkileyebilir. Bununla birlikte, bu davranışlar sadece seçilmiş birkaç kişide bulunan özellikler değildir. Psikolojik dayanıklılık; genetik, fiziksel uygunluk, ruh sağlığı ve çevre dahil olmak üzere karmaşık bir dizi iç ve dış özelliğin sonucudur. Araştırmalar, dirençli bireylerin zorluklarla daha iyi başa çıkabileceğini ve bir mücadeleden sonra hayatlarını yeniden inşa edebileceklerine inandıklarını göstermektedir.
Psikolojik dayanıklılık, insanların kendilerini ve çocuklarını geliştirebilecekleri bir şeydir. Bazı alternatif geliştirme önerilerini inceleyelim.
Olumsuz Düşünceleri Yeniden Çerçevelendirme
Psikolojik sağlamlığı gelişmiş insanlar, olumsuz durumlara gerçekçi bir şekilde bakabilirler, ancak bu, değiştirilemeyecek şeyler üzerinde kara kara düşünmeden veya suçlamaya odaklanmayan bir şekildedir. Zorlukları aşılmaz olarak görmek yerine, sorunu çözmenin küçük yollarını aramak ve yardımcı olacak değişiklikler yapmak için düşünceleri yeniden çerçevelemek yararlı bir adım olacaktır.
Olumluya odaklanmaya çalışan yaklaşım, çocukların zorluklarla nasıl daha iyi başa çıkacaklarını öğrenmelerine yardımcı olmak için de kullanılabilir. Zorluklar hakkında daha umutlu şekillerde düşünmeye teşvik etmek; olumsuz duygular döngüsüne takılıp kalmak yerine, meydan okuma ve yeni beceriler geliştirme fırsatları olarak da değerlendirilebilir.
Kontrol Altında Olan Şeye Odaklanma
Zamanda geriye gitmek, bir şeyleri değiştirmenin bir yolu olmasını dilemek veya keşkeleri değerlendirmek yerine, yalnızca kişinin doğrudan etkileyebileceği şeylere odaklanmaya çalışmak yardımcı olabilir. Yetişkinler ayrıca durumları hakkında konuşarak ve nasıl tepki verebilecekleri konusunda bir plan yapmalarına yardımcı olarak çocukları bu beceriyi geliştirmeye teşvik edebilir. Durum korkunç görünse bile, gerçekçi adımlar atmak durumu iyileştirmede etkili olabilir. Bu adımlar ne kadar küçük olursa olsun, kontrol ve dayanıklılık duygumuzu geliştirebilirler.
Stres Yönetimi
Sağlıklı stres yönetimi alışkanlıkları oluşturmak, genel dayanıklılığı artırmanın etkili bir yoludur. Bu alışkanlıklar, yeterli uyku ve egzersiz gibi sağlığa yardımcı olan davranışların yanı sıra stres anlarında yapılması gereken belirli eylemleri içerebilir, örneğin; nefes egzersizleri, rahatlatıcı fiziksel egzersizler, duyguları ve düşünceleri yazıya dökmek gibi.
Destek Arama
Hayatın zorlukları hakkında konuşmak onları uzaklaştırmaz ancak destekleyici bir arkadaşla veya sevdiğimiz biriyle paylaşmak, karşılaştığımız zorlukları daha iyi yönetmek için iç görü ve yeni fikirler edinmemize yardımcı olabilir. Bunun sonucunda dayanıklılık gelişimine katkı sağlamış oluruz. Ebeveynler ise bir çocuğun bir destek ağı geliştirmesine yardımcı olmak için duyguları paylaşmak, empatik olmak, başkalarıyla işbirliği yapmak, yardım etmek ve minnettarlığı ifade etmek gibi iyi sosyal becerileri modellemeyi deneyebilir.
Özetle, bazı insanlar doğal olarak daha dayanıklı olma eğilimindedir ancak bu aynı zamanda güçlendirilebilecek bir beceridir de. Durumlara daha olumlu bir şekilde bakmayı denemek, başkalarından destek almak ve kontrol edilebilecek şeylere odaklanmak yardımcı stratejilerdir.
