Yaşamda bizi psikolojik sıkıntıya sokan şey nedir? Düşüncelerimiz, yaşadığımız psikolojik sıkıntıda ne kadar etkili? Neden sebebini açıklayamadığımız bazı düşüncelere sahibiz? Tüm bu soruların cevabını 1960’lı yıllardan itibaren psikoterapi alanında çokça rağbet gören bilişsel yaklaşım ve onun etkisiyle geliştirilmiş diğer terapi modelleri ile açıklayabiliriz. Bilişsel yaklaşım ve üçüncü dalga bilişsel terapiler olarak adlandırılan şema terapi, kabul ve kararlılık terapisi, diyalektik davranışçı terapi gibi yaklaşımlar temel olarak kişinin farkında olmadığı bilişsel süreçlerle ilgilenirler. Uyumsuz şemalar ile ilgili ayrıntıya girmeden önce bu yaklaşımlara daha yakından bakalım.
Bu yaklaşımlara göre kişiye rahatsızlık veren ve psikolojik sıkıntı yaşamasına sebep olan durum, kişinin başına gelen olaylarla/durumlarla ilgili algılama süreçleri ve değerlendirmeleridir. Eğer kişi gerçekliği çarpıtılmış bir şekilde algılar ve ona göre düşüncelerini ortaya çıkarırsa bu kişinin olaydan değil olayı algılama biçiminden rahatsız olduğu anlamına gelir ve psikolojik rahatsızlıkların altında yatan temel, bu yaklaşıma göre içeriği yanlış olan düşüncelerimizdir. Şema Terapi yaklaşımına göre ise kişinin yetişkin hayatında psikolojik problemler yaşamasının sebebi uyumsuz şemalar, yani uyumsuz kalıplaşmış düşünceleridir.
Nedir bu şema kavramı?
Şemalardan daha önce ‘Şema Terapi ile Yetişkin Halimizden İçimizdeki Çocuğa Yolculuk’ yazımda kısaca bahsetmiştik. Şimdi konuyu detaylandırmanın zamanı!
İşe önce şema kavramıyla başlayalım mı? Şemalar, çocukluk dönemindeki yaşantılar doğrultusunda oluşan ve yetişkin hayatında da gelişimini devam ettiren kalıp düşüncelerdir. Şemalar, herhangi bir konu/durum/nesne hakkında olabilir. Örneğin hepimizin aklına kitap deyince üzerinde harflerin, rakamların ve bazen şekillerin bulunduğu, içinde cümleler olan ve genelde bilgi içeren sayfaları numaralandırılmış ve arka arkaya sıralanmış birleştirilmiş kağıtlar gelmektedir. Bu bilgiler bizim ‘Kitap’ şemamızda yer almaktadır. Çocukluktan başlayarak ilerleyen zaman içinde görerek, dinleyerek, yaşayarak öğrendiğimiz bilgiler doğrultusunda şemalarımız oluşur. Kitap şeması da evde bulunan kitapları görerek öğrendiğimiz ve sonrasında kitap okuyarak pekiştirdiğimiz bilgilerle oluşmuştur.
Şemalar genelde insanların işini kolaylaştıran ve günlük hayatta pratik olabilmemizi sağlayan zihinsel ürünlerdir. Bu şemalara uyumlu şemalar diyebiliriz. Uyumlu şemalar; gerçekçi ve sağlıklı düşüncelerden oluşur. Kişinin hayatını kolaylaştırır. Ancak konu bireyin kendisi ve diğerleri ile ilişkisi gibi soyut bir konu olduğunda öğrendiğimiz veya onları algılayışımızdaki yanlışlıklar bizi uyumsuz şemalar ile karşılaştırır. Uyumsuz şemalar ise kişinin çocukluk yaşantıları ile oluşan ve genelde yetişkin hayatta karşılaşılan olaylar doğrultusunda tetiklenen kişinin yaşam ile uyumunu bozan şemalardır. Genelde mantıksız ve olumsuz içerikli düşüncelerden oluşurlar. Kişiye acı verirler ve problem yaratırlar.
İlgini çekebilir: İçindeki Kalbi Kırık Çocuk: Onu Duymak İçin Ne Yapabilirsin?
Uyumsuz Şemalar
Uyumsuz şemalar, genelde tekrarlayıcı, katı ve olumsuz düşünceler içerirler. Düşüncenin içeriği genelde kişinin kendisi ve diğerleri ile ilgili olumsuz inançlarını ifade eder. Örneğin; ‘Hiçbir şeyi doğru yapamıyorum.’, ‘İnsanlar güvenilmezdir.’, ‘Her zaman çok iyi görünmeliyim.’, ‘İnsanlar beni incitebilir.’ gibi düşünceler uyumsuz şemalarda yer alan düşüncelerdir. Yaşam boyu tekrar eden bu düşünceler, kişi için doğal düşünceler haline gelir. Oysa ki kişinin gerçek değerlendirmelerini içermezler ve kişinin günlük hayattaki işlevini bozarlar. Uyumsuz şemalar, hayatta kalmak için mücadele ederler. Biz de yaşam boyu onlarla baş edebilmek için onlara teslim oluruz. Bazense onlarla savaşır ya da onlardan kaçarız ve hayatı ıskalarız.
Young ve arkadaşları, araştırmalar sonucunda kişilerde tetiklenmesi muhtemel psikolojik problem yaratan 18 uyumsuz şema bulunmuştur. Kişi, hiçbir uyumsuz şema olmayabileceği gibi birden fazla tetiklenmiş şemaya da sahip olabilir.
İlgini çekebilir: Kim Olduğumuzu Belirleyen 5 Beyin Tipi: Beyin Tipin Senin Hakkında Ne Söylüyor?
Uyumsuz Şema Çeşitleri
- Terk edilme şeması: Bireyin, insanların onu terk edeceğine, istenen desteği sağlamayacaklarına, duygusal olarak dışlanacağına dair olan algısı ve hissidir.
- Güvensizlik şeması: Bireyin, başkalarından zarar göreceğine, incinebileceğine, ve insanlardan tarafından kötüye kullanılabileceğine dair olan algısı ve hissidir.
- Duygusal yoksunluk şeması: Bireyin, sevilme ve anlaşılma ihtiyacının karşılanamayacağına dair olan algısı ve hissidir.
- Kusurluluk şeması: Bireyin, içten içe kusurlu, kötü, istenmeyen değersiz olduğuna dair olan algısı ve hissidir.
- Sosyal İzolasyon şeması: Bireyin, kendisinin diğerlerinden yalıtılmış olduğuna dair olan algısı ve hissidir.
- Bağımlılık şeması: Bireyin, başkasından yardım almadan sorumluluklarını yerine getiremeyeceğine dair olan algısı ve hissidir.
- Dayanıksızlık şeması: Bireyin, her an kötü bir şeyler olabileceğine ve bunu engelleyemeyeceğine dair olan normal dışı kaygısı ve hissidir.
- İç içe geçme şeması: Bireyin, spesifik olarak belli bir kişiyle aşırı duygusal bağlanma ve yakınlık yaşaması, bireyselleşmemesi durumudur.
- Başarısızlık şeması: Bireyin, sonunda her türlü başarısız olacağına dair olan inancı ve algısıdır.
- Haklılık şeması: Bireyin, diğerlerinden daha üstün ve ayrıcalıklara sahip olduğuna dair olan inancı ve algısıdır.
- Yetersiz özdenetim şeması: Bireyin, duygu ve dürtülerini sınırlandırmadan aşırı ifade etmesi ve kurallara uymada zorluk yaşaması durumudur.
- Boyun eğicilik şeması: Bireyin, terk edilmekten ve çatışmadan kaçınmak için kontrolü başkalarına bırakması durumudur.
- Fedakarlık şeması: Bireyin, başkalarının ihtiyaçlarını kendi ihtiyaçlarının önünde tutması durumudur.
- Onay arayıcılık şeması: Bireyin, yaptığı işlerde aşırı derecede onay almaya ve kabul görmeye odaklanması durumudur.
- Karamsarlık şeması: Bireyin, yaşamdaki olayların olumlu yerlerini görmezden gelip sadece olumsuz kısmına odaklanması durumudur.
- Duyguları bastırma şeması: Bireyin, başkaları tarafından kınanmaktan çekinerek spontan eylem, duygu ve düşüncelerini bastırması durumudur.
- Yüksek standartlar şeması: Bireyin, çoğunlukla eleştiriden kaçınmak için içselleştirilmiş yüksek standartlarının olması ve bunları karşılamak için yoğun çaba göstermesi durumudur.
- Cezalandırıcılık şeması: Bireyin, yapılan hatalar için kendisi de dahil cezalandırılması gerektiğine dair olan algısı ve inancıdır.
Yukarıda yer alan şemalardan size tanıdık gelen, sizi tarif eden oldu mu? Siz hangi uyumsuz şemaların sizin yaşadığınız problemlerin altında yatabileceğini düşünüyorsunuz?
Yardımcı Kaynak: Şema Terapi Klinisyen Rehberi, Farrell&Reiss&Shaw.
